Καὶ ἦν ὁ λαὸς γογγύζων ἐναντίον Κυρίου, καὶ A castrorum. Et clamavit populus ad Moysem, et pre

calus est Moyses Dominum, et cessavit ignis. Et vocatum est nomen loci illius, Incendium, quia exarsit in eis ignis a Domino. Quapropter in præsenti psalmo dictum est: Et accensus est ignis in Jacob, et ira ascendit in Israel, (VERS. 22-25) quia non crediderunt in Deo, nec speraverunt in salutari ejus. Et mandavit nubibus desuper, et junuas cœli aperuit. Et pluit illis manna ad manducandum, et panem cali dedit eis. Panem angelorum manducavit homo. Illud autem, Mandavit nubibus desuper, subindicare videtur mihi, mandatum angelicis virtutibus, quæ ad prodigia edenda tunc ministrabant, traditum esse, et ab illis populo manna suppeditatum fuisse Hinc item edocemur angelicas virtutes forte nubes vocatas fuisse, quemadmodum et in propheta qui ait: Et nubibus mandabo ne pluant super eam im, brem * : ita ut angeli nubes esse intelligantur, per inde atque in hoc loco ac par erat a malignis virtutibus plagas Egyptiis infligi, ut his enuntiatur : Misit in eos iram et furorem et tribulationem, el immissionem per angelos malos; contra vero quæ me... liora erant per faustos probosque angelos præstari. Quare dicitur, Εt mandavit nubibus desuper, et januas cali aperuit. Januas cœli apertas coelestia opera esse existimato. Omnia quippe quæ mirabili modo a Deo perpetrabantur divina et cœlestia erant, quæ cum non fierent, hominibus claudebantur; cuma autem stupenda ratione edita sunt, sic ceu quas dam cœlestes januas ipsis reserabat. Pro illo autem, Panem angelorum manducavit homo, Aquila, Panem potentium manducavit vir, interpretatus est; Symmachus vero, Et frumentum caeleste prabuit eis, panem magnorum manducavit homo. Nolandum auten Hebraicam vocem non habere illud, nem angelorum; sed sive secundum Aquilam, panem potentium ; sive secundum Symmachum, panem magnorum; sive secundum Theodotionem, panem potentium ; vel secundum quintam editionem, panem potentium. Angelorum vero alius nemo interpretatus est, quia Hebraicum exemplar non sic habet; ut ne quis arbitretur angelicas etiam virtutes sensili uti alimento. In Evangeliis autem Servator et Dominus noster eos coarguit, qui putarent manna populo in solitudine subministratum, angelorum

ἤκουσε Κύριος, καὶ ἐθυμώθη ὀργὴ αὐτοῦ· καὶ ἐξεκαύθη ἐν αὐτοῖς πῦρ παρὰ Κυρίου, καὶ κατέφαγε μέρος τῆς παρεμβολῆς. Καὶ ἐκέκραξεν ὁ λαὸς πρὸς Μωσῆν· καὶ ηὔξατο Μωσῆς πρὸς Κύριον, καὶ ἐκόπασε τὸ πῦρ. Καὶ ἐκλήθη τὸ ὄνομα τοῦ τόπου ἐκείνου Εμπυρισμός, ὅτι ἐξεκαύθη ἐν αὐτοῖς πῦρ παρὰ Κυρίου. Διὸ καὶ ἐν τῷ μετὰ χεῖ ρας εἴρηται· Καὶ ἀνήφθη πῦρ ἐν Ἰακώβ, καὶ ὀργὴ ἀνέβη ἐπὶ τὸν Ἰσραὴλ, ὅτι οὐκ ἐπίστευσαν ἐν τῷ Θεῷ, οὐδὲ ἤλπισαν ἐπὶ τὸ σωτήριον αὐτοῦ. Καὶ ἐνετείλατο νεφέλαις ὑπεράνωθεν, καὶ θύρας οὐρανοῦ ἀνέωξε. Καὶ ἔβρεξεν ἐπ' αὐτοὺς μάννα φαγεῖν, καὶ ἄρτον οὐρανοῦ ἔδωκεν αὐτοῖς. "Αρτον ἀγγέλων ἔφαγεν ἄνθρωπος. Τὸ δὲ, Ἐνετείλατο νεφέλαις ὑπεράνωθεν, αινίττεσθαί μοι δοκεῖ πρόσω ταγμα δεδόσθαι ἀγγελικαῖς δυνάμεσι, ταῖς εἰς τὰ παράδοξα τότε διακονουμέναις, δι' ὧν καὶ τὸ μάννα ἐχορηγεῖτο τῷ λαῷ. Διδασκόμεθα δὲ καὶ ἐντεῦθεν, ὡς ἄρα νεφέλαι αἱ ἀγγελικαὶ δυνάμεις κέκληνται, ὡς καὶ ἐν τῷ φάσκοντι προφήτῃ. Καὶ ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι τοῦ μὴ βρέξαι εἰς αὐτὸν ὑετόν ὥστε τοὺς ἀγγέλους νοεῖσθαι τὰς νεφέλας, ὥσπερ οὖν καὶ ἐνταῦθα. Καὶ εἰκός γε ἦν διὰ μὲν πονηρῶν δυνάμεων τὰς κατ' Αἰγυπτίων ἐπιτελεῖσθαι πληγὰς κατὰ τὸν φάσκοντα λόγον· 'Απέστειλεν εἰς αὐτοὺς ὀργὴν καὶ θυμὸν, θλίψιν καὶ ἀποστολὴν δι' ἀγω γέλων πονηρῶν· τὰ δὲ χρηστότερα δι' αἰσίων καὶ δεξιῶν ἀγγέλων γεγενῆσθαι. Διὸ λέλεκται· Καὶ ἐνετείλατο νεφέλαις ὑπεράνωθεν, καὶ θύρας οὐρανοῦ ἀνέωξε. Θύρας δὲ οὐρανοῦ ἀνοιγνυμένας τὰς οὐρανέους νόει πράξεις. Πάντα γὰρ τὰ παραδόξως ὑπὸ τοῦ Θεοῦ πεπραγμένα θεῖα καὶ οὐράνια ἦν· ἃ δὴ καὶ ἀνθρώποις ἀποκέκλειστο, ὅτε μὴ ἐγίγνετο· ὅτε δὲ παραδόξως ἐγίγνετο, ὥσπερ θύρας τινὰς οὐρανίους ἀνέωγεν αὐτοῖς. Ἀντὶ δὲ τοῦ, Αρτον ἀγγέλων ἔφαγεν ἄνθρωπος, ὁ ̓Ακύλας, Αρτον δυναστῶν ἔφαγεν ἀνὴρ, ἡρμήνευσεν ὁ δὲ Σύμμαχος, Καὶ πυ ρὸν οὐράνιον παρέσχεν αὐτοῖς, ἄρτον μεγάλων ἔφαγεν ἄνθρωπος. Καὶ τήρει ὅπως ἡ Εβραϊκή φωνὴ οὐ περιέχει τὸ, Αρτον ἀγγέλων· ἀλλ ̓ ἤτοι κατὰ τὸν ̓Ακύλαν, ἄρτον δυναστῶν· ἢ κατὰ τὸν Σύμμαχον, ἄρτον μεγάλων ἢ κατὰ τὸν Θεοδοτίωνα, ἄρτον δυναστῶν· ἢ κατὰ τὴν πέμπτην ἔκδοσιν, ἄρτον δυναστῶν. Ἀγγέλων δὲ, οὐδεὶς ἡρμήνευσεν. Ἐπεὶ μηδὲ τὸ Ἑβραϊκὸν τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον, D esse cibum ; quare dicit : Amen, amen dico vobis, ἵνα μή τις νομίσῃ καὶ τὰς ἀγγελικὰς δυνάμεις απ σθητῇ χρῆσθαι τροφῇ. Μέμφεται δὲ καὶ ὁ Σωτὴρ καὶ Κύριος ἡμῶν ἐν Εὐαγγελίοις τοῖς νομίζουσιν, ὅτι ἀγγέλων ἦν τροφὴ τὸ ἐν τῇ ἐρήμῳ χορηγηθὲν τῷ λαῷ μάννα· διὸ ἔλεγεν· Ἀμὴν, ἀμὴν λέγω ὑμῖν· οὐ Μωσῆς δέδωκεν ὑμῖν τὸν ἄρτον ἐκ τοῦ οὐρανοῦ τὸν ἀληθινόν· καὶ πάλιν· Οἱ πατέρες ὑμῶν ἔφαγον ἐν τῇ ἐρήμῳ τὸ μάννα, καὶ ἀπέθανον. Οὗ τός ἐστιν ὁ ἄρτος ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβαίνων, ἵνα τις ἐξ αὐτοῦ φάγῃ καὶ μὴ ἀποθνήσκῃ. Εἰ μὲν οὖν, φησὶν, οὐράνιος ἦν ἄρτος, ᾧ χρῆσθαι τοὺς ἀγγέ

pa

non Moyses dedit vobis panem de cœlo verum; ac rursum 23 Patres vestri manducaverunt manna in deserto, et mortui sul. Hic est panis qui de cœlo descendit, ut si quis ex ipso manducet, non moriatur. Si itaque, ait, cœlestis esset panis quo uti angelos verisimile est, nequaquam mortui essent qui ex illo pane in deserto gustaverant : at quia nec coelestis, nec vero panis angelorum erat, ideo mortui sunt. Hic vere cœlestis panis est, cujus quisquis parti~~ ceps fuerit, nunquam morietur. Quis hic panis esset docet his verbis : Panis autem Dei est qui de

celo descendit, qui dat vitam mundo s. Id item de- Α λους εἰκὸς, οὐδ' ἂν ἀπέθανον οἱ ἐν τῇ ἐρήμῳ μετα

26

clarat dicens: Ego sum panis vitæ : qui venit ad me non esuriet, et qui credit in me non sitiet unquam 25; ac rursum Ego sum panis vivus qui de cœlo descendi. Si quis manducaverit ex pane meo, vivet in æternum 6. Itaque angelicæ quoque virtutes ex participatione Verbi vita fruuntur æterna. Nam solum aigenitum Dei Verbum, rationabilis omnis substantiæ alimentum est. Quamobrem apposite Hebraica lectio in præsenti non habet illud, Panem angelorum manducavit homo.

σχόντες ἄρτου· νῦν δὲ ἐπεὶ οὐκ ἦν οὐράνιος, οὐδὲ ἦν ἀληθῶς ἄρτος ἀγγέλων, διὰ τοῦτο ἀπέθανον. Οὗτος δέ ἐστιν ἀληθῶς οὐράνιος ἄρτος, οὗ ὁ μεταλαβὼν οὐκ ἂν ἀποθάνοι ποτέ. Καὶ τίς οὗτος ἦν διδάσκει λέγων· Ο γὰρ ἄρτος τοῦ Θεοῦ ἐστιν ὁ καταβαίνων ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καὶ ζωὴν διδοὺς τῷ κόσμῳ· παρ ἱστησί τε αὐτὸν λέγων· Ἐγώ εἰμι ὁ ἄρτος τῆς ζωῆς ὁ ἐρχόμενος πρὸς μὲ οὐ μὴ πεινάσει, καὶ ὁ πι στεύων εἰς ἐμὲ, οὐ μὴ διψήσει πώποτε· καὶ αὖ θις · Ἐγώ εἰμι ὁ ἄρτος ὁ ζῶν ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς. Εάν τις φάγῃ ἐκ τοῦ ἐμοῦ ἄρτου, ζήσεται εἰς τὸν αἰῶνα. Οὐκοῦν καὶ αἱ ἀγγελικαὶ δυνάμεις ἐκ τῆς τοῦ Λόγου μεταλήψεως αἰώνιον ζωὴν καρποῦνται. Μόνος γὰρ ὁ μονογενὴς τοῦ Θεοῦ Λόγος πάσης λογικῆς, οὐσίας θρεπτικὸς τυγχάνει. Διόπερ ἀκριβῶς ἡ Ἑβραϊκὴ ἀνάγνωσις ἐν τοῖς προκειμένοις οὐ περιέχει τὸ, Αρτον ἀγγέλων ἔφαγεν ἄνθρωπος.

27

28

Επισιτισμὸν ἀπέστειλεν αὐτοῖς εἰς πλησμο νήν. Ἀπῆρες Νότον ἐξ οὐρανοῦ, καὶ ἐπήγαγεν ἐν τῇ δυνάμει αὐτοῦ Λίβα. Καὶ ἔβρεξεν ἐπ' αὐτ τοὺς ὡσεὶ χοῦν σάρκας, καὶ ὡσεὶ ἄμμον θαλασ σῶν πετεινὰ πτερωτά· καὶ ἐπέπεσεν ἐν μέσῳ τῆς παρεμβολῆς αὐτῶν, κύκλῳ τῶν σκηνωμάτων αὐτ τῶν. Καὶ ἔφαγον καὶ ἐνεπλήσθησαν σφόδρα, καὶ τὴν ἐπιθυμίαν αὐτῶν ἤνεγκεν αὐτοῖς, οὐκ ἐστερήθησαν ἀπὸ τῆς ἐπιθυμίας αὐτῶν. Ἔτι τῆς βρώσεως οὔσης ἐν τῷ στόματι αὐτῶν καὶ ἡ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ ἀνέβη ἐπ' αὐτούς· καὶ ἀπέκτεινεν ἐν τοῖς πλείοσιν αὐτῶν, καὶ τοὺς ἐκλεκτοὺς τοῦ Ἰσραὴλ συνεπόδισεν. "Οτι μὴ μόνου ἄρτου, ἀλλὰ καὶ ἔψου προενόησεν αὐτοῖς, διδάσκει καὶ ἡ Μωσέως Γραφὴ, ἐν μὲν Ἐξέδῳ λέγουσα· Καὶ εἶπε Μωσῆς καὶ C Ααρών πρὸς πᾶσαν συναγωγὴν υἱῶν Ἰσραήλ Εσπέραν γνώσεσθε, ὅτι Κύριος ἐξήγαγεν ὑμᾶς ἐκ γῆς Αἰγύπτου· πρωὶ δὲ ὄψεσθε τὴν δόξαν Κυ ρίου, ἐν τῷ εἰσακοῦσαι αὐτὸν πάντα τὸν γογγυ σμὸν ὑμῶν, ἐν τῷ διδόναι τὸν Κύριον ὑμῖν ἑσπέ ρας κρέα φαγεῖν, καὶ ἄρτους τὸ πρωΐ εἰς πλησμονήν. Καὶ ἐπιλέγει ἑξῆς· Καὶ ἐγένετο ἐσπέρα, καὶ ἀνέβη ορτυγομήτρα, καὶ ἐκάλυψε τὴν παρεμβολήν τὸ πρωΐ δὲ ἐγένετο καταπαυομένης τῆς δρόσου κύ κλῳ τῆς παρεμβολῆς· καὶ ἰδοὺ ἐπὶ προσώπου τῆς ἐρήμου, λεπτὸν ὡσεὶ κόνιον, λευκὸν ὡσεὶ πάγος ἐπὶ τῆς γῆς. Ἀλλ' ἐπειδὴ μετὰ ταῦτα εἴρηται ἐν Αριθμοῖς· — Καὶ ὁ ἐπίμικτος ἐν αὐτοῖς ἐπεθύμησεν ἐπιθυμίαν, καὶ καθίσαντες ἔκλαον οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ, καὶ εἶπαν, Τίς ψωμίσει ἡμῖν κρέα; Εμνήσθημεν τοὺς ἰχθύας, οὓς ἐσθίομεν ἐν Αἰγύπτῳ δωρεάν, καὶ τοὺς σικνοὺς, καὶ τοὺς πέπονας, καὶ τὰ πρά σα, καὶ τὰ κρόμυα. Νυνὶ δὲ ἡ ψυχὴ ἡμῶν κατάξηρος. Εἶτα ἐπιλέγεται ἑξῆς· Καὶ ἀπῆλθε Μωσῆς εἰς τὴν παρεμβολὴν, αὐτὸς καὶ οἱ πρεσβύτεροι τοῦ Ἰσραήλ. Καὶ πνεῦμα ἐξῆλθε παρὰ Κυρίου, καὶ ἐξέβρασεν ὀρτυγομήτραν ἀπὸ τῆς θαλάσσης, καὶ ἐπέβαλεν ἐπὶ τὴν παρεμβολὴν ὁδὸν ἡμέρας, ἐντεῦθεν κύκλῳ τῆς παρεμβολῆς ὡσεὶ δίπηχυ ἀπὸ τῆς γῆς. Καὶ ἀναστὰς ὁ λαὸς ὅλην τὴν ἡμέραν ἐκείνην καὶ ὅλην τὴν νύκτα, καὶ συνήγαγεν ἕκαστος τὸ ἀρ κοῦν· ὁ τὸ πολὺ οὐκ ἐπλεόνασε, καὶ ὁ τὸ ὀλίγον 29 Num. X1, 4.

VERS. 26-31. Cibaria misit eis ad saturitatem. Β Transtulit Austrum de cœlo, et induxit in virtute sua Africum. Et pluit super eos sicut pulverem carnes, el sicut arenam marium volatilia pennata : et ceciderunt in medio castrorum eorum, circa tabernacula eorum. Et manducaverunt et saturati sunt nimis, et desiderium eorum attulit eis, non sunt fraudati a desiderio suo. Adhuc esca eorum erat in ore ipsorum, et ira Dei ascendit super eos: et occidit plures eorum, et eleclos Israel impedivit. Quod non modo panem, sed etiam opsonium procuraverit eis docet Moysis Scriptura, in Exodo quidem dicens 37 : Ει dixerunt Moyses et Aaron ad totum cœtum filiorum Israel: Vespere scietis quod Dominus eduxerit vos de terra Ægypti; mane autem videbitis gloriam Domini, quia audivit omne murmur vestrum. Dabit quippe vobis Dominus vespere carnes ad manducandum, et mane panes ad saturitatem. Postea vero subjungit Et factum est vespere, et ascendit coturnix, et operuit castra mane vero ros jacuit in circuitu castrorum: et ecce in facie solitudinis, tenuis sicut pulvis, albus sicut pruina super terram. Sed quia postea in Numéris dictum est: Vulgus quoque promiscuum flagravit desiderio; et sedentes flebant filii Israel, et dixerunt : Quis dabit nobis carnes? Recordamur piscium quos comedebamus in Egypto gratis, et cucumeres el pepones et porros et cepe. Nunc autem anima nostra perarida Deinde subjicitur : Et abiit Moyses in castra ipse el seniores Israel. Et spiritus egressus est a Domino, et emisit coturnicem a mari, et D injecit in castra itinere unius diei in circuitu castrorum, quasi duobus cubitis super terram. Et surgens populus toto die illo et nocte, congregaɛit unusquisque quod sufficiebat: qui multum, non superabundavit ; et qui parum, non indiguit. Qui parum, collegit decem coros. Et siccate sunt in vasis in circuitu castrorum, quæ aderant carnes, antequam deficerent. Et iratus est Dominus et vocatum est nomen loci illius, Sepulcra concupiscentiæ, quia ibi sepelierunt populum qui concupiverat;-opportune igitur clausula, quam tractamus, hæc docet his verbis: Cibaria misit eis ad saturitatem, et cætera. Docet autem volatilia illa 2. Joan. vi, 33. 25 ibid.35. 20 ibid. 30. 34.

30

26 ibid. 51, 52. 7 Exod. xvi, 6-8. 28 ibid., 13, 14-6.

:

machum vero dicitur : Qui tulit Eurum de cœlo, et induxit in virtute sua Notum, quasi arenam marium volatilia pennata. Et injecit intus in castra eorum, in circuitu tabernaculorum. Et manducantes saturati sunt valde et concupiscentiam eorum attulit eis, non abstiterunt a concupiscentia sua. Cum adhuc esca eorum esset in dentibus eorum, ira igitur Dei invasit illos, et occidit pinguiores eorum, et juniores Israelis prostravit. Haec porro jure passi sunt. Nam ille quidem ad potentiæ suæ indicium mirabiliter illa suppeditavit; ipsi vero insaturabili carnium comestione usi, intestinorum morbo perierunt: ingenti miraculo non animum adhibentes, nec gloriam tanti prodigii auctori referentes ; sed toti carnibus dediti, suam sibi perniciem procurarunt.

οὐκ ἠλαττόνησεν· ὁτὸ ὀλίγον,συνήγαγε δέκα κc- A vento impulsa, in castra fuisse delata. Secundum Symρους. Καὶ ἔψυξεν ἐν τοῖς ψυκτῆρσι κύκλῳ τῆς παρεμβολῆς τὰ κρέα ἦν πρὶν ἢ ἐκλιπεῖν (1). Καὶ ὠργίσθη Κύριος. Καὶ ἐκλήθη τὸ ὄνομα τοῦ τόπου ἐκείνου, Μνήματα ἐπιθυμίας, ὅτι ἐκεῖ ἔθαψαν τὸν λαὸν τὸν ἐπιθυμητήν εἰκότως οὖν καὶ ἡ μετὰ χεῖ ρας περικοπή διδάσκει ταῦτα λέγουσα· Ἐπισιτισμὸν ἀπέστειλεν αὐτοῖς εἰς πλησμονὴν, καὶ τὰ ἑξῆς. Διδάσκει δὲ, ὡς ἄρα ὑπ' ἀνέμων ἐλαυνόμενα τὰ πτηνὰ κατεφέρετο εἰς τὴν παρεμβολήν. Καὶ κατὰ τὸν Σύμμαχον δὲ εἴρηται· "Ος ἦρεν Εὗρον ἐξ οὐ ρανοῦ, καὶ ἐπήγαγεν ἐν τῇ δυναστείᾳ αὐτοῦ Νότ τον, ὡσεὶ ἄμμον θαλασσῶν πετεινὰ πτερωτά. Καὶ ἐπέβαλεν ἔνδον εἰς τὴν παρεμβολὴν αὐτῶν κύκλῳ τῶν σκηνῶν. Καὶ φαγόντες, ἐνεπλήσθησαν σφόδρα· καὶ τὴν ἐπιθυμίαν αὐτῶν ἤνεγκεν αὐτοῖς, οὐκ ἀπέστησαν τῆς ἐπιθυμίας αὐτῶν. Ἔτι τῆς βρώσεως αὐτῶν οὔσης ἐν τοῖς ὁδοῦσιν αὐτῶν, ὀργὴ οὖν Θεοῦ ἐπῆλθεν αὐτοῖς, καὶ ἀπέκτεινε τοὺς λιπαρωτέρους αὐτῶν καὶ τοὺς νεανίσκους τοῦ Ἰσραὴλ ὤκλασε. Καὶ ταῦτ ̓ ἔπασχον εὐλόγως· ὁ μὲν γὰρ αὐτοῖς εἰς ἔνδειξιν τῆς αὐτοῦ δυνάμεως παραδόξως καὶ ταῦτα παρεῖχεν· οἱ δὲ ἀπλήστῳ χρώμενοι τῇ κρεωφαγία, χολερικῷ πάθει διεφθείροντο, μὴ προσέχοντες μὲν τῷ τοῦ παραδόξου θαύματι, μηδὲ δοξάζοντες τὸν παραδοξοποιόν· ὅλοι δὲ τῶν σαρκῶν γιγνόμενοι, διὸ καὶ ἐπεσπῶντο ἑαυτοῖς ὄλεθρον.

Ἐν πᾶσι τούτοις ἥμαρτον ἔτι, καὶ οὐκ ἐπί- Β στευσαν ἐν τοῖς θαυμασίοις αὐτοῦ. Καὶ ἐξέλιπον ἐν ματαιότητι αἱ ἡμέραι αὐτῶν καὶ τὰ ἔτη αὐτῶν μετὰ σπουδῆς. Ἐλεγκτικὸς ὢν καὶ κατηγορητικός τῆς Ἰουδαίων μοχθηρίας ὁ λόγος, καταρίθμησιν ποιεῖ καὶ τῶν πεπλημμελημένων αὐτοῖς, παριστῶν, ὅτι μὴ μάτην αὐτοὺς τὰ τῆς ὀργῆς τοῦ Θεοῦ μετῆλθεν. Καὶ δὴ διδάσκει, ὡς καὶ μετὰ τὰ προλεχθέντα πάντα, αὔξοντες ἑαυτῶν τὰ κακὰ, ἥμαρτον ἔτι· καὶ ἥμαρτον, ἐπεὶ οὐκ ἐπίστευσαν τοῖς θαυμασίοις αὐτοῦ. Τοιαῦτα γὰρ ὀφθαλμοῖς ὁρῶντες, ἐνικῶντο ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας (2). Ετα, καὶ ἐξέλιπον ἐν ματαιότητι αἱ ἡμέραι αὐτ τῶν. Δέον γὰρ θεωρούς γενομένους τῶν τοῦ Θεοῦ μετ γαλουργημάτων, ὅλους αὐτοὺς ἀναθεῖναι αὐτῷ· οἱ δὲ θρεμμάτων ἀλόγων δίκην τῇ τῶν σωμάτων προσεῖ χον ματαιότητι, ἐν ἀλογίᾳ καὶ ἀνοίᾳ κατηγοροῦντες, G καὶ μηδὲν πλέον ἐκ τῶν εἰς αὐτοὺς χορηγουμένων εἰς γνῶσιν Θεοῦ καὶ ψυχῆς σωτηρίαν ποριζόμενοι. Οὕτως οὖν ἐξέλιπον ἐν ματαιότητι αἱ ἡμέραι αὐτ τῶν· οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰ ἔτη αὐτῶν μετὰ σπου δῆς ἐξέλιπον· κατὰ κοινοῦ γὰρ ἀκουστέον τοῦ, ἐξέλιπον· ἀνθ' οὗ πεποίηκεν ὁ ̓Ακύλας· Καὶ συνετέλεσεν ὡς ἀτμὸν τὰς ἡμέρας αὐτῶν, καὶ τὰ ἔτη αὐτ τῶν κατέσπευσε. Τοῦ μὲν γὰρ ἐν ματαιότητι τὰς ἡμέρας καταναλίσκοντος καὶ τὰ ἔτη παρατρέχει κατα εσπευσμένως· τοῦ δὲ τὰς ἡμέρας ἐν φωτὶ καὶ ἐν ἔργοις ἀγαθοῖς ἐκτελοῦντος αἱ ἡμέραι οὐκ ἐκλείπουσιν, ἀλλὰ πλήρεις γίνονται, καὶ τὰ ἔτη αὐτοῦ ἐντελῆ τυγχάνει καὶ μεμακρυμμένα. Διό κακείνοις τοῖς μετὰ τοι αύτας παραδοξοποιίας ἐν ἀπιστία καταγηράσασιν μά ταιος καὶ ἐσπευσμένως παρατρέχων ὁ χρόνος. Αὐτίκα δ' οὖν διὰ μὲν τῶν θαυμάτων καὶ τῶν εἰς αὐτοὺς εὐερ

(1) Καὶ ἔψυξεν... τὰ κρέα ἦν πρὶν ἢ ἐκλείπειν. Phrasis omnino mendosa. Exemplar Vaticanumi versionis LXXviralis habet : Καὶ ἔψυξαν ἑαυτοῖς ψυγμούς κύκλῳ τῆς παρεμβολῆς. Τὰ κρέα ἔτι ἦν ἐν

D

VERS. 32, 53. In omnibus his peccaverunt adhuc, el non crediderunt in mirabilibus ejus. Et defecerunt in vanitate dies eorum, et anni eorum cum festinatione. Cum sermo in arguenda et incusanda Judzorum improbitate totus sit, eorum scelera enumerat, declaratque non sine causa ipsos iram Dei invasisse. Ac docet, eos post prædicta illa omnia, mala augentes sua, adhuc peccasse : peccasse scilicet quia non crediderunt mirabilia ejus. Cum talia namque ipsis oculis viderent, a concupiscentia sua superabantur. Deinde, et defecerunt in vanitate dies eorum. Cum oportuisset enim illos, spectatores nempe prodigiorum Dei, totos sese ipsi committere; illi contra brutorum instar corporis vanitati animum habebant, cum stultitia et insipientia conquerentes, nihilque ex bonis sibi subministratis ad Dei cognitionem et animæ salutem conferentes. Sic itaque defecerunt in vanitate dies eorum; neque id tantum, sed etiam anni eorum cum festinatione defecerunt: nam illud, defecerunt, in communi pro utroque accipiendum. Pro quo Aquila edidit: Et consummavit quasi vaporem dies eorum, et annos eorum festinare fecit. Ejus quippe qui in vanitate dies suos transigit, anni festinanter decurrunt; ejus contra qui dies in luce et bonis operibus insumit, dies non deficiunt ; sed pleni evadunt, et anni ejus perfecti et diuturni sunt. Quamobrem iis qui post tot patrata miracula, in incredulitate consenuerunt, vitæ tempus vanum est et festinanter decurrit. A miraculis itaque illis, et a collatis sibi beneficiis nihil statim fructus percipiebant; sed per illatam sibi ultionem meliores evadebant. Quare deinde subdit :-VERS 54. Cum

τοῖς ὁδοῦσιν αὐτῶν πρινὴ ἐκλείπειν, καὶ Κύριος ἐθι μώθη, κ. τ. λ. EDIT.

(2) Ms. in marg. : Γρ. ἀπιστίας.

τῆς μετερχομένης αὐτοὺς ὀργῆς κρείττους ἐγίγνοντο. Διὸ ἑξῆς ἐπιλέγει· "Οταν ἀπέκτεινεν αὐτοὺς, ἐξε ζήτουν αὐτὸν, καὶ ἐπέστρεφον καὶ ὤρθρίζον πρὸς τὸν Θεόν. Μαστιζόμενοι γὰρ καὶ κολαζόμενοι, κτην νῶν ἀλόγων δίκην αἴσθησιν ἀνελάμβανον τοῦ τύπτον τος, λόγῳ μὲν ὀρθῷ μὴ σωφρονιζόμενοι· πρὸς οὓς εἶ πεν ἂν ὁ λόγος· Μὴ γίνεσθε ὡς ἵππος καὶ ἡμίονος, οἷς οὐκ ἔστι σύνεσις. Ἐν κημῷ καὶ χαλινῷ τὰς σιαγόνας αὐτῶν ἄγξαι τῶν μὴ ἐγγιζόντων πρὸς

occideret eos quærebant eum, et revertebantur et dilu- Α γεσιῶν οὐδὲν πλέον ἐκτῶντο πρὸς ὠφέλειαν, διὰ δὲ culo veniebant ad Deum.Verberati quippe et supplicio affecti brutorum jumentorum instar ad verberantis sensum revocabantur (VERS. 35), cum ex reeta ratione ad meliorem se frugem non reciperent. Quos sic alloquitur Scriptura: Nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus. In camo el freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te. Multa flagella peccatorum, sperantes autem in Domino misericordia circumdabit 31. σέ. Πολλαὶ αἱ μάστιγες τῶν ἁμαρτωλῶν· τοὺς δὲ ἐλπίζοντας ἐπὶ Κύριον ἔλεος κυκλώσει. VERS. 56, 57. Et dilexerunt eum in ore sua, et lingua sua mentiti sunt ei. Cor autem eorum non eral rectum cum eo, nec fideles habiti sunt in testamento ejus. Cum in sui gratiam miracula ederentur, non credebant: verberati autem et interfecti revertebantur ad Deum. Verum id non sincere præstabant, sed simulate tantum et labiorum tenus Β Dei laudes celebrabant, nec puro sane animo; ita ut illis hoc dictum conveniat : Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. Frustra autem colunt me". Et ipsi quidem ad tantam improbitatem devenerunt; ille vero boni patris instar, majore erga illos misericordia commotus, propitius erat peccatis eorum, neque tradebat eos in extremam perniciem ; imo vero dæmonem exterminatorem, et iræ suæ ministrum ultoremque angelum, qui furor ejus vocabatur, placato Patre suo, ab iisdem avertebat. Quare dictum est :—VERS. 38 Ipse autem est misericors, et propitius fiet peccatis eorum, et non disperdet. Et abundabil ut avertat iram suam, et non accendet omnem iram suam. Nam cum eos patienter ferret, nondum in finem illos repudiabat. Secundum Symmachum autem dicitur: Ipse misericors, propitius peccato, et non disperdens. El multum avertit iram suam, et non excitavit totum furorem suum. Ad hæc aliam in eos accusationem instituit dicens : VERS. 39. Et recordatus est quia caro sunt, spiritus vadens et non rediens. Quia enim qui adhæret Domino, unus spiritus est, el, qui adhæret carni, unum corpus est 33; jure carnales el corporeos illos esse ob corporis et voluptatum amorem, et carnem esse factos ait. Ideo dicit : Recordatus est quia caro sunt. Quomodo autem caro sint sub hæc explicat his verbis: Spiritus,vadens et non rediens. Nam spiritus carnis terrenus, mortalis, et ruinæ obnoxius. Tales erant illi tempore diluvii de quibus dicitur : Non permanebit spiritus meus in hominibus, quia carnes sunt 34 ; ita ut alius sit spiritus divinus initio hominibus inditus; alius vero spiritus carnis. Nam spiritus carnis talis fuerit qualis ille qui in brutis est, spiritus scilicet vadens et non rediens. Ipsum vero proprio nomine prudentium carnis vocat Apostolus, cum ait: Nam prudentia carnis inimicitia est in Deum : legi enim Dei non subjicitur, neque enim potest. Prudentia vero spiritus, vita et pax 3. Sic porro qui incusantur ca3 Matth. xv, 8, 9. ; Isa.

31 Psal. xxxi, 9, 10. as Rom. vu, 6, 7.

C

Καὶ ἠγάπησαν αὐτὸν ἐν τῷ στόματι αὐτῶν, καὶ τῇ γλώσσῃ αὐτῶν ἐψεύσαντο αὐτῷ. Ἡ δὲ καρδία αὐτῶν οὐκ εὐθεῖα μετ' αὐτοῦ, οὐδὲ ἐπιστώθησαν ἐν τῇ διαθήκῃ αὐτοῦ. Τῶν μὲν παραδόξων ἀπε λαύοντες οὐκ ἐπίστευον· μαστιζόμενοι δὲ καὶ ἀποκτεινόμενοι, ἐπέστρεφον πρὸς τὸν Θεόν. Ἀλλ ̓ οὐδὲ τοῦτο γνησίως ἐποίουν, προσποιήσει δὲ καὶ εἰρωνεία μέχρι χειλέων εὐφημεῖν ἐδόκουν, οὐ μὴν καθαρῷ λογισμῷ τοῦτ' ἔπραττον· ὡς καὶ ἐπ' αὐτῶν ἁρμόττειν τὸ φῆσαν λόγιον· Ὁ λαὸς οὗτος τοῖς χείλεσί με τιμῇ· ἡ δὲ καρδία αὐτῶν πόῤῥω ἀπέχει απ' ἐμοῦ. Μάτην δὲ σέβονταί με. Καὶ αὐτοὶ μὲν εἰς τοσοῦτον ήλαυνον μοχθηρίας· ὁ δὲ, πατρὸς ἀγαθοῦ δίκην οἷ κτον αὐτῶν πλείονα λαμβάνων, ἱλάσκετο ταῖς ἁμαρ τίαις αὐτῶν, καὶ οὐ παρεδίδου αὐτοὺς εἰς ἐσχάτην διαφθοράν· ἀλλὰ καὶ τὸν φθοροποιὸν δαίμονα καὶ τὸν τῆς ὀργῆς ὑπηρέτην ἄγγελον τιμωρὸν, θυμὸν αὐτοῦ ὀνομαζόμενον, ἀπέστρεφεν ἐξ αὐτῶν, τὸν ἑαυτοῦ Πατέρα ὑπὲρ αὐτῶν ἱλασκόμενος. Διὸ εἴρηται· Αὐτὸς δέ ἐστιν οικτίρμων καὶ ἱλάσεται ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῶν, καὶ οὐ διαφθερεῖ. Καὶ πληθυνεῖ τοῦ ἀποστρέψαι τὸν θυμὸν αὐτοῦ, καὶ οὐχὶ ἐκκαύσει πα σαν τὴν ὀργὴν αὐτοῦ. Ἔτι γὰρ τότε μακροθύμως αὐτοὺς ἔφερεν οὔπω εἰς τέλος αὐτοὺς ἀπωθούμενος. Κατὰ δὲ τὸν Σύμμαχον· Αὐτός, φησίν, ἐλεήμων, ἐξιλάσκων ἁμαρτίας, καὶ μὴ διαφθείρων. Καὶ ἐπὶ πολὺ ἀπέστρεψεν τὴν ὀργὴν αὐτοῦ, καὶ οὐ διήγειρεν ὅλον τὸν θυμὸν αὐτοῦ. Ἐπὶ τούτοις ἄλλοτι αὐτῶν κατηγορεῖ λέγων· Καὶ ἐμνήσθη, ὅτι σάρξ εἰσι, πνεῦμα πορευόμενον καὶ οὐκ ἐπιστρέφον. Ἐπειδὴ γὰρ ὁ κολλώμενος τῷ Κυρίῳ ἐν πνεῦμα ἐστι, καὶ ὁ κολλώμενος τῇ σαρκὶ ἓν σῶμα γίνεται, εἰκότως κρεώδεις τινὰς καὶ σαρκώδεις φησὶν αὐτ τοὺς γεγονέναι διὰ τὸ φιλήδονον καὶ φιλοσώματον, καὶ οὕτως αὐτοὺς γενέσθαι σάρκας. Διό φησιν· Ἐμνήσθη ὅτι σάρξ εἰσι. Πῶς δὲ σάρκες ἦσαν διασαφεί λέγων ἑξῆς· Πνεῦμα πορευόμενον καὶ οὐκ ἐπιστρέφον. Τὸ γὰρ πνεῦμα τῆς σαρκὸς τοιοῦτον, γεῶδες καὶ θνητὸν καὶ ἀπολλύμενον. Τοιοῦτοι δέ τινες γεγόνεισαν καὶ οἱ ἐπὶ τοῦ κατακλυσμοῦ, περὶ ὧν εἴρητο· Οὐ μὴ καταμείνῃ τὸ πνεῦμά μου ἐν τοῖς ἀνθρώποις, διὰ τὸ εἶναι αὐτοὺς σάρκας· ὡς ἑτέρου. μὲν ὄντος τοῦ θείου πνεύματος τοῦ κατ ̓ ἀρχὰς ἀνθρώποις ἐμπνευσθέντος, ἑτέρου δὲ τοῦ τῆς σαρκὸς πνεύματος. Τό γέ τοι τῆς σαρκὸς πνεῦμα τοιοῦτον ἂν εἴη, οἷον καὶ τὸ ἐν τοῖς ἀλόγοις ζώοις, ὅπερ ἐστὶ XXIX, 13. 33 1 Cor. vi, 16, 17. 3. Gen. vi, 3.

πνεύμα πορευόμενον καὶ οὐκ ἐπιστρέφον. Ονομάζει A ro facti sunt, quod corpus diligerent ; ut justissime

δὲ αὐτὸ οἰκείῳ ὀνόματι ὁ ̓Απόστολος, φρόνημα σαρκὸς, ἐν οἷς φησι· Τὸ γὰρ φρόνημα τῆς σαρκὸς ἔχθρα εἰς Θεόν· τῷ γὰρ νόμῳ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑποτάσσεται, οὐδὲ γὰρ δύναται· τὸ δὲ φρόνημα τοῦ πνεύματος ζωὴ καὶ εἰρήνη. Οὕτω δὲ σάρκες οἱ κατ ηγορούμενοι γεγόνεισαν ἐκ τοῦ φιλοσωματεῖν· ὡς καὶ περὶ αὐτῶν δικαιότατα ἂν εἰρῆσθαι τό· Ανθρω πος ἐν τιμῇ ὢν οὐ συνῆκε, παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς.

Ποσάκις παρεπίκραναν αὐτὸν ἐν τῇ ἐρήμῳ, παρώργισαν αὐτὸν ἐν γῇ ἀνύδρῳ ! Καὶ ἐπέστρε ψαν καὶ ἐπείρασαν τὸν Θεὸν, καὶ τὸν "Αγιον τοῦ Ἰσραὴλ παρώξυναν. Οὐκ ἐμνήσθησαν τῆς χειρὸς αὐτοῦ, ἡμέρας ἧς ἐλυτρώσατο αὐτοὺς ἐκ χειρὸς θλίβοντος. Ως ἔθετο ἐν Αἰγύπτῳ τὰ σημεῖα αὐτοῦ, καὶ τὰ τέρατα αὐτοῦ ἐν πεδίῳ Τάνεως. Μετέστρεψεν εἰς αἷμα τοὺς ποταμοὺς αὐτῶν, καὶ τὰ ὀμυρήματα αὐτῶν ὅπως μὴ πίωσιν. Εξαπέ στειλεν εἰς αὐτοὺς κυνόμυιαν καὶ κατέφαγεν αὐ- Β @rugini fructum eorum, et labores eorum locusta,