Β

B

confisus eram : quandoquidem ipsum paribus atque cæteros apostolos donis affecerat. Confidebat autem ei Salvator, et bonam de ipso spem habebat,▾ quia in eo liberum arbitrium esset. Neque enim Judas ex hujusmodi naiura erat, quæ non posset salutem consequi; sed poterat, si quidem voluisset, ut et cateri apostoli, a Filio Dei erudiri, ac bonus probusque discipulus effici. Unde palam est eum gratiam versatilem, ad utrumlibet, sive bonum sive malum indifferentem, in omnibus prorsus hominibus, etiam impiis et peccatoribus, constituisse.

VI. Et prædestinationem post prævisa merita. Nec minus aperte prædestinationem post prævisa merita docet ad psalm. LVI, ubi hane Pauli senten

εἶναι καὶ δόλον. Πάνυ δὲ ταῦτα ἑκὼν εἵλετο· ἅτε δὴ A dum Aquilam, & confisus sum, aut ut Symmachus, αὐτεξούσιος ὢν, καὶ δυνάμενος μὲν τὴν ἀγαθὴν μετελθεῖν ὁδὸν, μὴ βουληθείς δέ. Hoc est: Palam autem ille se peccato dedidit, ita ut verba oris ejus iniquitas et dolus essent. Hæc autem ipse admodum libere elegit, utpote liberi arbitrii, penes quem erat viam adire bonam quod ille noluit. Quamobrem dictum est, 4 Noluit intelligere ut bene ageret : sed iniqui talem meditatus est in cubili suo. » Et ad psalmum Lvu : Ἐπειδὴ γὰρ φύσεως ελευθέρας καὶ αὐτεξουσίου γενόμενοι, διακριτικοί τε τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ ἐναντίου, τήν τε εἰς ἑκάτερα ῥοπὴν τὴν ἐν ἑαυτοῖς κεκτημένοι, οὐκ ὀρθῶς ἐχρήσαντο τῷ κριτηρίῳ, οὐδὲ ἠγάπησαν τὴν εὐθεῖαν, καίπερ εἰδότες αὐτήν, οὐδ ̓ ἔργοις μετῆλο θον τὴν δικαιοσύνην, ἣν λόγῳ μόνῳ καὶ χείλεσιν ἐπηγγέλλοντο, τῷ παλαιῷ δὲ ὄφει ὁμοιωθέντες, ἀσπίδος κωφῆς χείρους ἐγένοντο· τούτου χάριν ἐπακούσατε τίνα καὶ αὐτοὺς περιμένει, id est : Quoniam enim libera et sui arbitrii natura præditi, vi internoscendi boni et contrarii instructi, atque liberam ad utrumlibet inclinationem nacti, non recte judicio suo sunt usi, neque rectam viam, etsi notam sibi, dilexerunt, neque operibus justitiam adierunt, quam verbis duntaxat et labiis sunt professi, veterique serpenti similes, aspide surda deteriores evascre; ideo quæ, ipsis eventura sunt audite. Similiter de Hebrais agens, psalmi Lxxvit ad hunc versum, Et oblili sunt benefactorum ejus, ita loquitur : Πάντων γὰρ τούτων λήθην πεποιημένοι, τῶν πρὸς τοὺς πατέ ρας αὐτῶν ἐπιδεδειγμένων, ὅπλα ἤραντο κατὰ τοῦ Θεοῦ, οὐ βουληθέντες τῷ νόμῳ αὐτοῦ πορεύεσθαι· “ καίτοι ἐπ' αὐτοὺς κειμένου τοῦ δύνασθαι, καὶ τοῦ βούλεσθαι, id est : Nam omnium eorum oblili, qua patribus suis ostensa sunt, arma tulerunt contra Deum, cum nollent in lege ejus ambulare, etiamsi penes ipsos esset ut possent et vellent.

V. Gratiam indifferentiæ ad utrumlibet, seu versatilem, docet.

C

Ne quis vero opinetur putare Eusebium, ex solo liberi arbitrii motu hominem, nec gratia fultum, bonum perinde atque malum adire posse; huic suspicioni occurrit ille his verbis : Quos præscienlia sua prævertens Deus, antequam in lucem prodirent, tales futuros esse noverat; sed tamen permisit ut nascerentur, gratia sua ipsis quoque concessa, ut D palam eorum propositum fieret, τὴν παρ' αὐτοῦ χάριν καὶ αὐτοῖς δωρησάμενος, εἰς τὸ φανερούς γενέσθαι τὴν προαίρεσιν. Siquidem et ordinem justorum reclam ac minime deflexam viam suapte voluntate initurum prævertens Deus noverat. Deinde utrique ordini liberum arbitrii motum dimisit, concedens ut in stadio cursum conficerent. Ac cum univerSOS natura similes constituisset, voluntate sua quemque meliora deligere pariter permisit. Illi vero, utpote qui sui ipsorum domini, sui juris, ac liberi quoad motum essent, arbitratu suo disjuncti sunt, aliis rectam, obliquam aliis viam cooptantibus. Pari sententia de Juda loquens hæc habet ad psalm. XL: Sed,cin quo speravi, ait; vel secun

tiam explicans, Nam quos prascivit, et prædestinavit (Rom. viii, 29), etc., ait : "Ωσπερ οὖν τούτους προγνούς μέλλοντας ἀγαπᾶν αὐτὸν προώρισεν· οὕτως καὶ τοὺς ἀσεβεῖς, ἐπειδὴ προέγνω μέλλοντας λαλεῖν δικαιοσύνην διὰ τὸ γινώσκειν αὐτὴν, οὐ μὴν καὶ τοῖς ἔργοις αὐτὴν μετελευσομένους, διὰ τὸ ταῖς χερσὶν ἀδικίαν συμπλέ κειν, τούτου χάριν ἀπηλλοτρίωσεν ἀπὸ μήτρας, καὶ ἐν πλανωμένοις καὶ λαλοῦσι ψευδή παρ' ἑαυτῷ κατά ηρίθμησε πρὶν γενέσθαι, συνεχώρησέ τε, εἰδὼς αὐτοὺς τοιούτους ἐσομένους, εἰς φανερὸν ἐλθεῖν, ὡς ἂν τὸ διάφορον τῶν δικαίων καὶ θεοσεβῶν ἀνδρῶν ἐκ τῆς τῶν χειρόνων παραθέσεως διαλάμψειεν. Μιᾶς γὰρ ὄντες φύσεως οι πάντες, οἱ μὲν ἑκόντες εἵλαντο τὰ κρείτα τω, οἱ δὲ τὴν ἐναντίαν ὤδευσαν, αὐτεξουσίῳ προαιρέσει χρησάμενοι. id est : Quemadmodum igitur cum eos prascivisset, qui amaturi ipsum erant, etiam præ destinavit eos; sic et impios cum prævidisset justitiam quidem locuturos, utpote qui nossent illum, sed ipsam tamen non operibus adituros esse, quia injustitiam manibus complicaturi erant; ideo alienavit eos a vulva, et, vel antequam fierent, in errantium et mendacia loquentium numero apud se computavit : permisitque tamen, etsi tales futuros esse nosset, ut palam prodirent, quo præstantia justorum et religiosorum hominum ex pejorum comparatione eluceret. Nam cum ex una omnes natura constarent, libero usi arbitrio, ali quidem sponte bonum elegerunt, alii contrariam iniere viam. Quæ omnia ita perspicue enuntiantur, ut OEdipo non egeant.

CAPUT VI.

EUSEBII DE VERBO ET FILIO DEI SENTENTIA.

1. Varie circa Eusebii de Filio Dei doctrinam opiniones. II. Eusebius docet unitatem deitatis in uno Patre servari. 111. Filium longe minorem ·Patre. IV. Diversæ substantiæ. V. Interpres Latinus Demonstrationis evangelicæ de industria Eusebium ad catholicam sententiam detorsit. VI. Eusebius Filii deitatem aliam statuit a paterna. VII. Grandis_paralogismus Eusebii. Vill. Non obscure docet Filium non esse vere Deum. IX. Quo sensu Filium Deum esse dicat. X. Quam adversa rationi et priscorum Patrum sententiæ tradat. XI. Cum Arianis plane consentit. XII. Qua sententia τῷ ὁμουσίῳ, sive consubstantiali, subscripse rit. xiii. Quo sensu ἐξ οὐκ ὄντων neget, et genitum Filium dicat. XIV. Filium negat aternum.

XV. Summa doctrine Eusebii. XVI.Ægre defendi- Α occupat Eusebius, dum ait ad psalmum Asaphi tur.XVI.Arianum probant tam gesta quam scripla.

ait. Nam ubi dictum illud, Deus stelit in synagoga A ἐπεὶ καὶ αὐτὸς ὁ Υἱὸς ἀρχὴν ἐπιγράφεται τὸν αὐτ deorum, de Filio Dei explicat, ac nihil metuendum ait, etsi Filius Deus vocetur, ne unitas principii et deitatis tollatur; non veram ille causam affert, cur hinc nulla multiplicitas deorum metuenda sit, quia scilicet Pater et Filius, unus Deus, unum principium rerum sunt; sed, ait, quoniam ipsi homines dii vocantur, quin ulla hinc deorum multiplicitas inferri possit, posse pariter Filium Deum dici, quin multos esse deos suspicemur. Etenim ut in loco sub hæc allato significatur, longe inferioris gradus est, quam ut possit ad primam illam Dei unitatem pertinere, utpote quem creaturis comparare liceat, etsi multo excellentior iis sit: quod de Patre asserere impiissimum et improbissimum esse ait Eusebius. Similia habet in Demonstratione evangelica, I. vi, p. 257, ubi de Patre et Filio talia fatur : Σαφῶς ἐν τῷ πέμπτῳ συγγράμματι τῆς Εὐαγ. γελικῆς Ἀποδείξεως ὡρισμένου τοῦ περὶ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ λόγου, καὶ Θεοῦ μὲν ἑνὸς τοῦ ἐπὶ πάντων ὡμολογημένου, δευτέρας δὲ μετ' αὐτὸν ἀποδειχθείσης οὐσίας ἡγουμένης τῶν γενητῶν ἁπάντων, ἣν σοφίαν Θεοῦ, κ. τ. λ. Ηoc est : Cum in quinto Evangelica demonstrationis libro, clare de Patre et Filio definitum statutumque fuerit, ac Deum quidem unum supra omnia esse declaratum, secundam vero post ipsum substantiam esse, quæ omnibus opificiis præsit, commonstratum sit, quam sapientiam Dei, etc., ubi interpres qui solet Eusebii dicta ad piam sententiam in versione sua detorquere, postrema sic interpretatur: Et Patrem quidem Deum unum esse constitit; alteram autem præter illum et cum illo personam esse, quæ omnia quæ facta sunt antecedat, demonstratum est. Quo in loco οὐσίαν ille personam, vertit, etsi substantiam significet hic et in aliis Eusebii locis, ut ex repetitis sub hæc exemplis propalam erit : illud autem μετ' αὐτόν, perperam vertit ille, prater illum et cum illo, cum aperte significet, post illum, nec numero tantum, sed dignitale et præstantia; ut ex jam dictis manifestum est, et ex infra dicendis liquidius constabit. Ait siquidem lib. ut Contra Marcellum, p. 109 : Οὐδὲ δύο θεοὺς ἀνάγκη δοῦναι τὸν τὰς δύο ὑποστάσεις τιθέντα: οὐδὲ γὰρ ισοτίμους αὐτὰς οριζόμεθα, id est : Neque necesse est eum duos deos faleri, qui duas admiserit D Υἱὸς κατὰ τὴν κοινωνίαν τῆς δόξης, ἧς τοῖς αὐτοῦ substantias : non enim illas honore pares esse definimus; ita ut eatenus unitatem deitatis statui velit, quatenus illa prima deitas, primumque principium in uno Patre servatur, cui longe inferior Deus Filius, in unitate illa non comprehendatur. Quod ille ibidem aflirmat his verbis: ̓Αλλὰ φοβῇ, ὦ ἄνθρωπε, μὴ δύο ὑποστάσεις ὁμολογήσας, δύο άρχὰς εἰσαγάγοις, καὶ τῆς μοναρχικῆς θεότητος ἐκπέσοις. Μάνθανε τοίνυν, ὡς, ἑνὸς ὄντος ἀνάρχου καὶ ἀγεννήτου Θεοῦ, τοῦ δὲ Υἱοῦ ἐξ αὐτοῦ γεγεννημέ νου, μία ἔσται ἀρχὴ, μοναρχία τε καὶ βασιλεία μία

τοῦ Πατέρα. Κεφαλὴ γὰρ Χριστοῦ ὁ Θεὸς, κατὰ τὸν Απόστολον, hoc est : At vereris, mi homo,ne, si duas faleare substantias, duo item principia inducas, el a monarchica deitate excidas. Discas igitur, quod cum unus sit sine principio et ingenitus Deus, Filius autem ex illo gignatur, unum necessario principium fuerit, monarchia et regnum unum; quia ipse Filius Patrem suum principium ascribit: caput enim Christi Deus est, secundum Apostolum (I Cor. x1, 3). Ubi videas monarchicam sive unam illam et primariam deitatem, ex Eusebio in Patre solo servari. Quia vero aliquam Patris et Filii unitatem esse concedere necesse fuit secundum illud: Ego et Pater unum sumus (Joan. x, 50), animadverte in quo B talem constituat unitatem Eusebius, 1. Contra

(a) Comment. in Psal. p. 86, 344, 357, 558, 372, 376, 377, 410, 426, 491, 533, 534, 582, 584, 597, 598; Demonstr. evang. 147, 148, 149, 248, 255;

Marcellum, c. 19, p. 192: Καὶ δὴ κατὰ τοῦτον τὸν τρόπον ἓν πρὸς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν οἱ πάντες γενησόμεθα. Ὥσπερ γὰρ αὐτὸς ἑαυτόν τε καὶ τὸν Πατέρα ἓν εἶναι ἔλεγε, φάσκων· Ἐγὼ καὶ ὁ Πατὴρ ἔν ἐσμεν· οὕτω καὶ πάντας ἡμᾶς, κατὰ τὴν αὐτοῦ μίμησιν, τῆς ἑνότητος τῆς αὐτοῦ μετασχεῖν εἶχε ται· οὐ κατὰ Μάρκελλον τοῦ Λόγου ἑνωμένου τῷ Θεῷ, καὶ τῇ οὐσίᾳ συναφθησομένου· καθὼς δὲ ἐμαρ τύρησεν ἡ ἀλήθεια, ὁ Σωτὴρ αὐτὸς εἰπών· Τὴν δό ξαν ἣν ἔδωκάς μοι, δέδωκα αὐτοῖς, ἵνα ὦσιν ἕν, καθὼς καὶ ἡμεῖς ἔν ἐσμεν. Hoc est : Atque ad hunc modum nos omnes cum Patre et Filio unum erimus. Quemadmodum enim ipse se et Patrem unum esse dixit, Ego, inquiens, et Pater unum sumus; › ita C quoque, ut ad ipsius imitationem nos omnes ejusdem unionis participes simus, precatus est. Non quod Verbum, ut Marcellus vu!t, uniatur Deo, et substantialiter ipsi conjungatur : sed ut veritas, ipse Servator scilicet, testificatur dicens: « Gloriam quam dedisti mihi dedi eis, ut sint unum sicut et nos unum sumus (Joan. xvi, 22). Ubi unitatem illam substantialem Patris cum Filio dilucide explodit Eusebius; vultque tantum illam unitatem concedere, qua ex dignatione quadam Pater Filium gloriæ suæ participem efficit, ut et Filius nos ejusdem gloriæ consortes reddidit. Sub hæc autem eidem comprobandæ sententiæ totus insistit, atque ita demum concludit: Οὕτως οὖν ἕν εἰσιν ὁ Πατὴρ καὶ ὁ

μαθηταῖς μεταδιδοὺς, τῆς αὐτῆς ἑνώσεως καὶ αὐτοὺς ἠξίου, hoc est : Ita Pater et Filius unum sunt communione gloriæ: quam cum discipulis suis impertiat, ejusdem eos unionis participes efficit. Qua in re grandi paralogismo utitur Eusebius, ut infra videbitur, dum unitatem illam gloriæ, in quam ex dignatione tantum discipuli Christi vocantur, pari modo a Patre communicari Filio suo, atque hinc substantialem unitatem excludi, contendit. Hanc porro deitatis unitatem et monarchiam sexcentis in locis (a) docet ille, quæ ne longius abducamur inContra Marc. 65, 66, 69, 70, 90, 96, 106, 107, 110, 127, 141.

dicare solum sum iat. Cæterum ubi vox ὑπόστασις A erat. Et ille quidem per seipsum perfectus et prioccurrit, nos substantiam vertimus; tum quia sic Eusebii ævo ex recepto more accipiebatur, ut halet Athanasius; tum quia, cum Eusebius diversam in Patre et Filio substantiam admittat et doceat, inutilis sane fuerit personarum et hypostasium vulgata distinctio.

(α) Quo sensu per omnia similem Filium dicat, vide infra.

Jam quo destinavimus pergamus: substantiam ergo Filii Eusebius, aliam et diversam docet a Patris substantia, idque non in præmissis modo locis, sed etiam alibi plerumque; sic in Demonstratione evangelica, lib. v, cap. 1, pag. 215, postquam in quo quadret comparatio Patris et Filii cum luce et splendore, explicaverat; in quo differant Pater et Filius a splendore et luce sic enarrat : 'Aλλ'où toïç úTOδείγμασι κατὰ πάντα τρόπον ὁμοίως, ώσπεροῦν ἤδη πρότερον εἴρηται. Τὰ μὲν γὰρ ἄψυχα σώματα τὸ συμβεβηκὸς ἐν ποιότησι κέκτηνται· ἥ τε γὰρ αὐγὴ, σύμ φυτος οὖσα τῇ τοῦ φωτὸς φύσει, καὶ οὐσιωδῶς συν υπάρχουσα τῷ φωτὶ, οὐκ ἂν δύναιτο ἐκτὸς ὑφεστάναι τοῦ ἐν ᾧ ἐστιν· ὁ δέ γε τοῦ Θεοῦ Λόγος καθ ̓ ἑαυτὸν οὐσίωταί τε καὶ ὑφέστηκε, καὶ οὐκ ἀγεννήτως συνυπάρχει τῷ Πατρὶ, ἀλλ' ὡς μονογενής Υἱὸς μόνος πρὸ πάντων τῶν αἰώνων ἐκ τοῦ Πατρὸς γεγεννημέ vos, hoc est: Sed non omnimode exemplorum similitudo convenit, ut jum dictum fuit: nam corpora inanimata accidens in qualitatibus obtinent: splendor enim cum naturæ lucis connatus sit, et substantialiter cum luce coexsistat, extra idipsum in quo est ne quaquam subsistere possit; at Dei Verbum per se et seorsim substantiam obtinet et subsistit ; neque ingenite (i. e. ut non-genitus) Patri coexsistit ; sed ut unigenitus Filius, solus ante omnia sæcula ex Patre genitus. Pariterque lib. vi initio proœmii, in eo quem supra retulimus loco, ait Filium esse secundam post Patrem substantiam, quæ rebus factis omnibus præsit. Et lib. 1 Contra Marcellum, p. 5, ait, eum qui dixerit Patrem et Filium substantia unum, aperte Sabellianum esse; et p. 25 accusatus a Marcello Eusebius, quod teste Narcisso Neroniadis, duas esse Patris et Filii substantias diceret, rem ille non negat, sed alio rem et sermonem divertit. Tempus me deficeret, si similia Eusebii loca congerere vellem de industria enim ille passim rem agitat et comprobare nititur (a).

pres more solito: Et Deus Isaac, cui et titulum A rem Græcum vitiavit, et catholice loqui compulit. erexit Dei amicus, Deus quidem erat et Dominus (ipsi enim dicenti credendum est ), non tamen is qui Pater est el a nullo est; sed qui ea, quæ ad Patrem pertinent, hominibus subministrat et nuntiat. Ubi vertendum erat: Et Deus Isaac, cui et titulum erexit vir ille religiosus, Deus quidem erat et Dominus; ipsi enim dicenti credendum est; nec tamen erat ille supra omnia [Deus], sed illi secundus, qui res Patris in hominibus ministrat et nuntiat. Quæ recidunt in illam superius commonstratam Eusebii sententiam, unitatem scilicet Dei universorum in uno Patre servari, Filio excluso, et in secundum locum ablegato. Similiter p. 153, C, hæc Eusebii verba : "Οτε δὲ Κύριον καὶ Θεὸν οἶδε τὸν ἐπιφαινόμενον, ταύταις αὐταῖς σαφῶς κέχρηται ταῖς προσρήσεσι. Κύριον δὲ καὶ Θεὸν Β ὅτι μὴ τὸν αἴτιον λέγοι, προφανῶς ἐπέδειξαν τῆς θείας Γραφῆς αἱ λέξεις, ἄγγελον Θεοῦ προσειποῦσαι τὸν ἐπὶ τοῦ Ἰακὼβ Κύριον καὶ Θεὸν προωνομασμένον. Λεί πεταί τις ἄρα ὢν ἐν τοῖς οἶσι Θεὸς καὶ Κύριος μετά τὸν παμβασιλέα καὶ Θεὸν τῶν ὅλων· εἴη δ' ἂν οὗτος ὁ πρὸ αἰώνων τοῦ Θεοῦ Λόγος, ὁ κρείττων μὲν ἢ πᾶσα ἀγγελικὴ φύσις, μείων δὲ ἢ κατὰ τὸ πρῶτον αἴ Tov, ita Latine fecit ille : Quoties vero Dominum et Deum, eum qui apparet intelligit, his ipsis palam utitur locutionibus : quod vero Dominum Deumque non eum significet qui Pater est, ipsæ Scripturæ divinæ locutiones in superioribus evidentissime ostendunt, ubi angelum Dei appellant eum quicum de Jacob sermo esset; superest igitur ut quæramus, quisnam sit, in iis quæ sunt, Deus et Dominus, præter Patrem omnium, et regem Deumque universi : erit autem hic Verbum Dei, quod est ante sæcula, superior quidem omni angelica natura, profectus autem ab eo, qui Pater est. Sed longe alia profert Eusebius, scilicet: Cum vero Dominum et Deum, qui apparet, esse agnoscit, iisdem ipsis clare utitur appellationibus: quod vero Dominum et Deum dicens, non eum, qui Causa est, significet, evidenter ostendunt divinæ Scripturæ voces, quæ angelum Dei ipsum nuncupant, qui Jacobo [visus] Dominus et Deus antea appellatus est. Restat ergo quispiam inter ea quæ exsistunt Deus et Dominus, post omnium regem et Deum un versorum : is autem fuerit, qui ante sæcula est, Dei Verbum, major quidem omni angelica natura, minor vero illa prima causa. Ubi de more Eusebius Filium Dei, a primaria illa deitate et omnium causa seclusum, dignitate et ordine ceu medium inter Deum et angelos constituit. Sexcenta alia ex evangelica Demonstratione loca afferre in promptu esset, ubi interpres Eusebium ad catholicam doctrinam vel invitum deduxit: sed hæc lectori erunt ad cautelam satis, ne in Latina versione se Eusebii sententiam expiscari posse confidat. Estimo sane multos interpretis artificio ad Eusebii (utandas partes accessisse: nam is sciens et prudens scripto

C

D

VI. Eusebius Filii deitatem aliam statuit a paterna.

Cum ergo Filium diversæ a paterna substantiæ dicat, hinc consequitur ut deitatem aliam a paterna in Filio esse doceat: quod licet eodem recidat, ex ipsis Eusebii dictis planius evadet : unde etiam asseratur quod initio comprobavimus, scilicet Eusebium unitatem deitatis in uno Patre constituere. Ait igitur lib. v Dem. evang., c. 30, p. 255 : 'Alλ¿ γὰρ δι' ὅλων τριάκοντα προφητικῶν κεφαλαίων δεύ τερον Θεὸν μετὰ τὸν ἀνωτάτω καὶ ἐπὶ πᾶσι, τὸν Σω τῆρα καὶ Κύριον ἡμῶν, τὸν τοῦ Θεοῦ Λόγον, εἶναι μεμαθηκότες, ἐφ' ἑτέραν τῆς κατ' αὐτὸν οἰκονομίας ὑπόθεσιν μεταβησόμεθα. Ubi interpres pro more hae impia dicta ad catholicam sententiam detorsit: nam sic transtulit: Atenim postquam hactenus ex totis triginta propheticis capitibus, Deum, Salvatorem ac

(a) Vide comment. in Psal. pag. 219, 554; Demonstr. erang., 148, 155, 202, 230, 233, 231, 235; contra Marcellum, 4, 69, 79, 404.